Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý – Ngữ văn 9

Trong tiếng Việt, mỗi câu có thể chứa nhiều lớp ý nghĩa khác nhau. Hai lớp nghĩa phổ biến là nghĩa tường minh và hàm ý. Hôm nay Marathon Education mời bạn cùng tìm hiểu về chủ đề này để biết thêm nhiều kiến thức về tiếng Việt nhé!

1. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý

1.1. Nghĩa tường minh:

• Nghĩa tường minh còn được gọi là hiển ngôn và trong lời nói hay văn viết, từ ngữ được sử dụng để lột tả nội dung và ý nghĩa mà người nói hoặc người viết muốn truyền đạt.
• Trong câu, phần từ ngữ được sử dụng để diễn đạt và thể hiện nội dung và mạch truyện đang được truyền tải. Nghĩa tường minh rất dễ hiểu vì nó được thể hiện trực tiếp qua câu nói mà không cần phải suy diễn về nội dung và ý nghĩa. Bất kỳ ai cũng có thể hiểu được nội dung cơ bản đang được truyền tải chỉ bằng cách nghe hoặc đọc.

Ví dụ: 

“Tôi đang ở trong phòng.”

“Hôm nay trời nắng rất to.”

 

 

1.2. Hàm ý:

• Hàm ý nằm trong phần thông báo của câu, nhưng không được diễn đạt rõ ràng bằng từ ngữ. Vì vậy, để hiểu được hàm ý, người nghe hoặc đọc cần phải có năng lực, kinh nghiệm và sự tinh tế để suy diễn nghĩa của các từ ngữ trong câu. Hàm ý cũng cần gắn liền đến hoàn cảnh và phù hợp với bối cảnh đang được nhắc đến.
• Vì vậy, để hiểu được hàm ý của văn bản, người đọc cần phải tìm hiểu kỹ càng nội dung và suy diễn từ những gợi ý ẩn sau các câu nói. Điều này cũng giúp người đọc có thể hiểu rõ hơn về câu chuyện hoặc sự vật được miêu tả.

Ví dụ:

A: Bác có thấy con lợn cưới của tôi chạy qua đây không?

Anh kia liền giơ ngay vạt áo ra, bảo:

B: Từ lúc tôi mặc cái áo mới này, tôi chẳng thấy con lợn nào chạy qua đây cả!”

>> Bật mí cho bạn cách làm bài nghị luận về tác phẩm truyện

⇒ Để sử dụng được hàm ý trong giao tiếp, có hai điều kiện cần phải đảm bảo:

• Người nói hoặc người viết phải có ý thức đưa hàm ý vào câu để truyền tải nhiều lớp nghĩa khác nhau.
• Người nghe hoặc người đọc phải có khả năng giải đoán được hàm ý và hiểu rõ lớp nghĩa bóng được người nói nhắc đến. Khi đó, giao tiếp mới được đảm bảo và truyền tải được nội dung chính xác.
• Sử dụng hàm ý trong giao tiếp có nhiều tác dụng khác nhau, như thể hiện tính lịch sự, tế nhị, nói ẩn ý và giúp cho cách diễn đạt trở nên phong phú và linh hoạt. Nhờ vào hàm ý mà chỉ người cần hiểu mới có thể hiểu được, trong khi những người khác có thể nghe nhưng không hiểu hết ý nghĩa của câu nói.
• Hàm ý là phần thông báo trong câu nhưng không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ. Tuy nhiên, người nghe hoặc đọc có thể suy ra được ý nghĩa của hàm ý từ những từ ngữ đó. Chính vì vậy, ta có thể linh hoạt hơn trong việc lựa chọn từ ngữ và cách diễn đạt trong giao tiếp.
• Hàm ý cũng có thể tồn tại trong ngôn ngữ sinh hoạt, báo chí, văn chương và mang đến các nét nghệ thuật đặc trưng, sự mềm mại, giá trị ý nghĩa cao. Tuy nhiên, trong văn bản khoa học và trong hành chính công vụ, ta không nên sử dụng hàm ý, đặc biệt là trong các quy phạm pháp luật.

1.3. Cách phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý

	Nghĩa tường minh	Hàm ý
Định nghĩa	Là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng các từ ngữ trong câu. Lớp nghĩa này được thể hiện ngay trong việc sử dụng từ ngữ, hình ảnh muốn miêu tả, diễn giải.	Là phần thông báo không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy. Thường mang đến lớp nghĩa sâu sắc hơn mà người nói muốn truyền tải.
Bản chất	Nghĩa tường minh còn được gọi là nghĩa đen. Lớp nghĩa này thể hiện ngay khi ta nghe hay đọc thông tin, và được thể hiện trong câu ngay từ lúc ta nhìn thấy và hiểu ngay.	Nghĩa hàm ý hay còn gọi là nghĩa bóng. Khác với nghĩa đen, nghĩa bóng không thể nhìn thấy ngay mà cần người đọc, người nghe phải suy ngẫm và khám phá sự tinh túy ẩn chứa trong con chữ, và cần kết nối với nhau trong mục đích diễn đạt.

>> Tổng hợp bài tập về cách dẫn trực tiếp và cách dẫn gián tiếp Ngữ văn 9

⇒ Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi (SGK):

– Trời ơi, chỉ còn có năm phút!

Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.

– Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!

Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi.

(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

a) Qua câu “Trời ơi, chỉ còn có năm phút!”, em hiểu anh thanh niên muốn nói điều gì? Vì sao anh không nói thẳng điều đó với họa sĩ và cô gái?

b) Câu nói thứ hai của anh thanh niên có ẩn ý gì không?

Đáp án:

a) Câu “Trời ơi, chỉ còn có năm phút!” không chỉ cho chúng ta biết về thời gian mà còn thể hiện sự luyến tiếc của người nói. Câu này có thể được nói bằng nhiều cách khác nhau, có thể do ngại ngùng hoặc do cách nói của người nói. Điều này thể hiện rõ ràng sự hàm ý của câu.

b) Câu nói này của anh thanh niên không có ẩn ý.

>> Cùng Marathon tìm hiểu về bài các phương châm hội thoại – Ngữ văn 9

2. Luyện tập, bài tập về nghĩa tường minh và hàm ý

Bài tập 1 SGK: Đọc lại đoạn trích đã dẫn ở mục 1.3 và cho biết:

a) Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy?

b) Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan đến chiếc mùi soa?

Gợi ý:

a) Câu “Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy.” => cho thấy nhà họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên.

b) Những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn: mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn, quay vội đi => Nhìn vào những hình ảnh này, chúng ta có thể thấy rằng cô gái đang rất bối rối và vụng về vì ngượng. Cô ấy ngượng vì cô ấy muốn giữ kín chiếc khăn làm kỷ vật cho người thanh niên, nhưng rồi anh ta lại nhầm tưởng là cô ấy đã bỏ quên nó và gọi điện để trả lại. Điều này khiến cô gái rất xấu hổ và cảm thấy khó xử.

 

Bài tập 2 SGK: Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:

Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái:

– Đây, tôi xin giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kỹ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Gợi ý:

“Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá” => câu có hàm ý và có thể hiểu là: Vì đi sớm quá nên ông hoạ sĩ chưa kịp uống nước chè.

 

Bài tập 3 SGK: Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý.

Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng:

– Vô ăn cơm!

Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra: 

– Cơm chín rồi!

Anh cũng không quay lại.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Gợi ý:

– Câu chứa hàm ý: Cơm chín rồi!

– Hàm ý: Ông vô ăn cơm đi!

>> Dành cho bạn: Phân tích, tóm tắt bài Chiếc lược ngà – Ngữ văn lớp 

Bài tập 4 SGK: Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao?

a) Có người hỏi:

– Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?..

– Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!

Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:

– Hà, nắng gớm, về nào…

Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.

b) – Này, thầy nó ạ.

Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.

– Thầy nó ngủ rồi à?

– Gì?

Ông lão khẽ nhúc nhích.

– Tôi thấy người ta đồn…

Ông lão gắt lên:

– Biết rồi!

Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt.

Gợi ý:

Câu “Hà, nắng gớm, về nào…” là câu nói lảng.

Câu “Biết rồi!” là câu đánh trống lảng.

⇒ Hai câu này không phải là câu mang hàm ý.

 

Mong rằng bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về chủ đề “nghĩa tường minh và hàm ý” trong môn Ngữ văn lớp 9 và ý nghĩa của việc học tập kỹ năng này. Nếu bạn cần thêm thông tin hoặc có bất kỳ câu hỏi nào khác, hãy tiếp tục trao đổi với tôi nhé!