Văn học dân gian là gì? Các thể loại văn học dân gian Việt Nam

Một trong những loại hình nghệ thuật phổ biến làm cho nền văn học của Việt Nam trở nên phong phú và đa dạng đó chính là văn học dân gian. Hôm nay Marathon Education mời bạn cùng tìm hiểu về khái niệm và đặc tính của loại hình văn học này qua bài viết dưới đây.

1. Khái niệm văn học dân gian

• Văn học dân gian là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ được tạo ra và phát triển bởi đa tầng lớp xã hội. Tác phẩm văn học dân gian được lưu truyền và duy trì qua nhiều thế hệ thông qua việc truyền đạt bằng lời nói.
• Văn học dân gian bắt nguồn từ cuộc sống hàng ngày và trải nghiệm của cộng đồng nhân dân. Những tác phẩm văn học dân gian thể hiện rõ quan điểm, tâm trạng, và cảm xúc của con người về cuộc sống lao động và của cộng đồng. Các tác giả văn học dân gian trải rộng từ người lao động nông dân đến các thành viên tri thức, nhưng chung mục tiêu phục vụ cho cuộc sống và sản xuất, đóng góp vào việc nâng cao chất lượng tinh thần của cuộc sống.

>> Gợi ý cho bạn: Hướng dẫn soạn bài Ôn tập văn học trung đại Việt Nam

2. Các thể loại văn học dân gian

Thể loại	Khái niệm	Ví dụ
Thần thoại	Các tác phẩm tự sự dân gian thường lấy về vị thần để giải thích hiện tượng tự nhiên, thể hiện lòng khát khao vượt lên trước tự nhiên và phản ánh quá trình sáng tạo văn hóa của con người ở thời cổ xưa.	Lạc Long Quân – Âu Cơ, Thần Trụ Trời, Mười hai bà mụ, Thần Lửa,…
Truyền thuyết	Những tác phẩm tự sự dân gian tập trung vào các sự kiện và nhân vật lịch sử (hoặc có liên quan đến lịch sử), thường theo hướng lý tưởng hóa. Điều này thể hiện lòng ngưỡng mộ và tôn vinh của nhân dân đối với những cá nhân có đóng góp cho đất nước, dân tộc hoặc cộng đồng cư dân của một vùng. Ngoài ra, còn có những truyền thuyết mang tính đề cao nhưng đồng thời cũng phê phán đối với những nhân vật lịch sử.	Chử Đồng Tử và Tiên Dung, Mỵ Châu – Trọng Thủy,…
Sử thi	Tác phẩm tự sự dân gian thường có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ với nhịp điệu và âm vần, tạo ra các hình thức nghệ thuật trang trọng và tráng lệ. Chúng kể về một hoặc nhiều sự kiện quan trọng diễn ra trong cuộc sống xã hội cổ đại.	Đẻ đất đẻ nước (Dân tộc mường), Sử thi Đăm Săn (dân tộc Ê Đê)…
Truyện cổ tích	Tác phẩm tự sự dân gian mang yếu tố tưởng tượng, kể về cuộc sống hàng ngày của những người thường trong xã hội. Nó thể hiện lòng nhân ái và lạc quan của người lao động.	Sự tích trầu cau, Sọ Dừa, Tấm Cám,…
Truyện ngụ ngôn	Tác phẩm dân gian tự sự với cấu trúc chặt chẽ, sử dụng hình ảnh ẩn dụ (đa phần là hình ảnh động vật) để kể về những tình huống liên quan đến con người. Từ đó, nó mang lại triết lý về cuộc sống hoặc những bài học kinh nghiệm quan trọng.	Ếch ngồi đáy giếng, Rùa và Thỏ,…
Truyện cười	Tác phẩm ngắn tự sự dân gian, được xây dựng với cấu trúc chặt chẽ, có kết thúc bất ngờ; kể về các tình huống không may, việc xảy ra ngoài ý muốn trong đời sống hàng ngày. Nó có tính giải trí, nhằm chỉ ra các vấn đề xã hội và mang tính phê phán.	Kẻ ngốc nhà giàu, Lợn cưới áo mới,…
Tục ngữ	Tục ngữ thường là những câu ngắn, gọn, chứa hình ảnh, âm vần và nhịp, rút ra từ kinh nghiệm sống và thường được sử dụng trong cuộc sống hàng ngày của mọi người.	Đổi trắng thay đen, Có công mài sắt có ngày nên kim,…
Câu đố	Thường xuất hiện các âm vần, diễn tả một vật bằng phương pháp ẩn dụ hoặc sử dụng hình ảnh, hiện tượng lạ để khơi gợi người nghe tìm cách giải, nhằm mục tiêu mang tính giải trí, thúc đẩy tư duy và chia sẻ kiến thức về cuộc sống.	“Mẹ vuông lại đẻ con tròn Chẵn hai mươi đứa, chết mòn sạch tinh.” ⇒ Bao thuốc lá
Ca dao	Là thể loại thơ dân gian, thường đi kèm với nhạc khi diễn xướng, diễn đạt cảm xúc và thế giới nội tâm con người.	“Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu”.
Vè	Tác phẩm tự sự dân gian viết bằng văn bản, thường có cách kể giản dị, chủ yếu nói về cuộc sống và các sự kiện hàng ngày của cộng đồng, quốc gia mang tính thời sự.	“Nghe vẻ nghe ve, Nghe vè làm ruộng. Sắm trâu cùng xuồng, Sắm ách cùng cày. Đi vay tiền ngày, Đi quơ tiền tháng. Sắm một cái phảng, Đáng giá năm quan. Trời cho mưa xuống, Nước nổi đầy đồng. Bớ chú đàn ông, Be bờ gieo mạ…”
Truyện thơ	Tác phẩm tự sự dân gian bằng thơ thường thể hiện số phận và ước mơ về hạnh phúc gia đình và sự công bằng trong xã hội của con người.	Truyện Lục Vân Tiên: “Vân Tiên ghé lại bên đàng,  Bẻ cây làm gậy, nhằm làng xông vô. Kêu rằng: “Bớ đảng hung đồ! Chớ quen làm thói hồ đồ hại dân…”
Chèo	Tác phẩm kịch hát dân gian mang tính trữ tình và trào lộng, với mục tiêu tôn vinh những tấm gương đạo đức và lên án, chỉ trích những tiêu cực trong xã hội.	Quan Âm Thị Kính,…

>> Xem thêm: Tìm hiểu về giá trị văn học và tiếp nhận văn học

 

 

3. Các đặc trưng của văn học dân gian

3.1. Tính truyền miệng

• Ngôn ngữ truyền miệng có vai trò quan trọng trong việc xây dựng nội dung, ý nghĩa và thế giới nghệ thuật của văn học dân gian, phản ánh hiện thực cuộc sống một cách sinh động.
• Một đặc điểm nổi bật của văn học dân gian là sự lưu truyền thông qua truyền miệng. Điều này cho thấy điểm khác biệt giữa văn học dân gian và văn học viết. Trong khi văn học viết được bảo tồn bằng chữ viết thì văn học dân gian lại được truyền miệng từ người này sang người khác, qua nhiều thế hệ và các địa phương khác nhau. Quá trình truyền miệng tiếp tục tồn tại ngay cả khi các tác phẩm văn học dân gian đã được ghi chép.
• Nhắc đến truyền miệng là nhắc đến quá trình diễn xướng dân gian tràn đầy sôi nổi và sinh động. Các tác phẩm dân gian có thể được thể hiện qua nhiều hình thức như nói chuyện, kể chuyện, hát, và diễn kịch.

3.2. Tính tập thể

• Văn học dân gian chính là sản phẩm của quá trình sáng tác tập thể. Quá trình này diễn ra như sau: Ban đầu, một người khởi xướng, tạo nên tác phẩm và được tập thể nhận. Sau đó, những người khác (có thể đến từ nhiều nơi hoặc thế hệ khác nhau) tiếp tục lan truyền, bổ sung, chỉnh sửa và làm giàu tác phẩm cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật.
• Tác phẩm văn học dân gian khi hoàn thành trở thành tài sản chung của nhóm. Mỗi cá nhân đều có quyền tiếp nhận, sử dụng, chỉnh sửa, và bổ sung theo quan điểm và tài năng nghệ thuật của mình.

4. Giá trị của các tác phẩm văn học dân gian

4.1. Là kho tàng tri thức của các dân tộc

• Tri thức có trong văn học dân gian bao quát mọi lĩnh vực của cuộc sống: tự nhiên, xã hội và con người.
• Tri thức dân gian thường là sự kết hợp của những kinh nghiệm lâu đời mà nhân dân đã rút ra từ cuộc sống hàng ngày và thường được diễn đạt bằng ngôn ngữ nghệ thuật, làm cho nó trở nên lôi cuốn với người nghe và người đọc, dễ hiểu, phổ biến và bền vững theo thời gian.
• Tri thức dân gian phản ánh trình độ và quan điểm nhận thức của cộng đồng. Do đó, văn học dân gian còn phản chiếu các vấn đề lịch sử và xã hội dưới góc nhìn của tập thể nhân dân.
• Trải dọc khắp miền đất hình chữ S, 54 dân tộc chung sống và mỗi dân tộc đều có một nguồn văn học dân gian đặc trưng riêng, làm phong phú và tăng thêm vẻ đẹp cho tri thức chung của toàn dân tộc Việt.

>> Mời bạn đọc thêm: Phân tích bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng

4.2. Mang lại giá trị về giáo dục, đạo lý làm người

Văn học dân gian giáo dục lòng nhân ái và lạc quan trong con người. Hướng đến tình yêu thương giữa mọi người, khích lệ tinh thần chiến đấu, bảo vệ và giải phóng con người khỏi sự bất công. Văn học dân gian khơi gợi niềm tin mạnh mẽ vào chiến thắng của lẽ phải, giúp con người theo đuổi giá trị tốt đẹp, vị cao quý của tư tưởng và đạo đức. Hơn nữa, văn học dân gian còn có vai trò quan trọng trong việc hình thành và nuôi dưỡng những phẩm chất tốt đẹp như lòng yêu quê hương, đất nước và đức tính cao quý của con người.

4.3. Mang lại giá trị thẩm mỹ và góp phần tạo ra bản sắc riêng của dân tộc

Văn học dân gian đã được lựa chọn kỹ lưỡng, được mài giũa qua thời gian và không gian và khi đến với chúng ta, chúng trở thành những viên ngọc quý. Nhiều tác phẩm đã trở thành nguồn cảm hứng về nghệ thuật mà chúng ta có thể học hỏi. Những câu chuyện dân gian làm cho “từ đứa trẻ đầu xanh đến cụ già tóc bạc đều truyền tụng và yêu dấu”.